Cubacrisis bracht de wereld op het randje van de ondergang (2024)

Alles wijst erop dat de Sovjet-Unie massavernietigingswapens op Cuba aan het plaatsen is. Het eiland is een doorn in het oog van de VS sinds de leider Fidel Castro in 1959 aan de macht kwam. De minister van Defensie, Robert S. McNamara, heeft echter ook goed nieuws.

‘Er is reden om aan te nemen dat de kernkoppen er nog niet zijn en dat de raketten dus niet afgevuurd kunnen worden.’

Maar de dreiging van Rusland is nog nooit eerder zo groot geweest. Cuba ligt nog geen 150 kilometer van de kust van Florida. De kernraketten op het eiland zouden Washington in slechts 13 minuten kunnen bereiken en de hoofdstad wegvagen. Als het conflict escaleert, dreigt een allesvernietigende kernoorlog.

Kennedy ‘tot zijn nek in de stront’

Vrijdag 19 oktober 1962: De afgelopen dagen heeft Kennedy zich aan zijn schema gehouden om te voorkomen dat de pers ontdekt dat er een allesverwoestende kernoorlog met Rusland dreigt.

Om 9.45 uur nemen de president en zijn ministers de laatste ontwikkelingen door, wanneer de bevelhebbers van alle afdelingen van het Amerikaanse leger zich bij hen voegen in de Cabinet Room. Het nieuws uit Cuba wordt met de dag slechter. De U2’s hebben meerdere raketinstallaties op het eiland ontdekt en de CIA schat in dat Rusland al minstens 24 middellange-afstandsraketten heeft opgesteld.

‘Twee raketten zijn inmiddels operationeel,’ leest Kennedy hardop voor.

De president kan niet accepteren dat Russische kernwapens zo dicht bij de Amerikaanse grens staan. Hij moet de Russen onder druk zetten om de raketten te verwijderen – of ze onschadelijk maken via luchtaanvallen of een landingsoperatie in Cuba.

De aanwezige generaals wijzen erop dat alles behalve een aanvalsactie opgevat kan worden als zwaktebod, maar de president is bang dat Chroesjtsjov dan zou terugslaan met een nucleaire aanval.

‘U zit tot uw nek in de stront,’ gromt de sigaarrokende luchtmachtcommandant, generaal Curtis LeMay, die altijd een hekel heeft gehad aan Kennedy.

‘Nou, gelukkig zit u naast me,’ reageert de president, die verbaasd is dat LeMay en de andere generaals zich geen zorgen lijken te maken over de reactie van de Sovjet-Unie.

Even later zegt Kennedy tegen zijn secretaris David Powers in het Oval Office dat het voor de generaals natuurlijk makkelijk is om militair ingrijpen te adviseren.

‘Ze hebben één groot voordeel. Als we luisteren en doen wat ze zeggen, is er straks niemand meer in leven om hen te vertellen dat ze het fout hadden.’

Raketten paraat tijdens Cubacrisis

Zaterdag 20 oktober 1962: Amerikaanse troepen verzamelen zich in het zuidoosten en bereiden zich voor op een invasie van Cuba. Ondertussen gaan de Russen door met het plaatsen van kernwapens.

Issa Plijev bevindt zich op het hoofdkwartier El Chico – 20 kilometer van Havana. Op een landkaart met markeerspelden ziet de 58-jarige generaal en opperbevelhebber van de Russische troepen in Cuba dat de plaatsing van lanceerinstallaties volgens plan verloopt.

Sinds Plijev in juli naar Cuba kwam, hebben vrachtschepen in het geheim militair personeel en raketuitrusting naar het Caribische eiland gebracht tijdens Operation Anadyr. Vier schepen zijn op weg via de Atlantische Oceaan met kernkoppen en ander materieel, terwijl er al 40.000 Russische soldaten en genietroepen op Cuba zijn gestationeerd.

Maandenlang hebben ze in het diepste geheim lanceerinrichtingen en raketten aangevoerd met vrachtschepen en langs ontoegankelijke, besneeuwde bergwegen in positie gebracht. Dit gebeurde ’s nachts, terwijl de wegen afgesloten waren om nieuwsgierige Cubaanse burgers op afstand te houden.

Een van Plijevs officieren zei tegen zijn mannen:

‘We hebben de eerste fase bereikt. Een Russische soldaat is altijd bereid om als held te sterven. Wij zullen het Cubaanse volk niet in de steek laten en toestaan dat de imperialisten het leed berokkenen.’

Naast hem staan acht raketten – ‘klaar om afgevuurd te worden’, aldus de officier.

Blokkade wordt goedgekeurd

Zaterdag 20 oktober 1962: Door de gespannen situatie moet Kennedy al zijn afspraken afzeggen vanwege een ‘verkoudheid’. De adviseurs van de president verzamelen zich in het Oval Office om te beslissen wat de VS met Cuba aanmoeten.

Om 14.30 uur neemt Kennedy het woord. Hij wijst op de mogelijk grote gevolgen van de te nemen beslissing:

‘Heren! Vandaag laten we zien wat we waard zijn. U zou allemaal moeten wensen dat úw plan niet wordt goedgekeurd.’

Na vier dagen van verhitte discussies liggen er nog twee voorstellen op tafel: een luchtaanval of blokkade. Een luchtaanval zou de Cubaanse dreiging verminderen. Maar het is niet zeker dat alle lanceerinstallaties worden uitgeschakeld, en wat doet Chroesjtsjov dan met de overgebleven raketten?

Daarom kiest de president, na nog eens 24 uur vergaderen, uiteindelijk voor een blokkade van Cuba. Zo wil hij voorkomen dat de Russen nog meer materieel naar het eiland brengen en tijd winnen om tot een diplomatieke oplossing te komen.

Op de avond van 22 oktober bereiden de marine en de luchtmacht zich voor op een blokkade van 500 zeemijl (926 kilometer) ten oosten van de Cubaanse kust. Intussen formuleert de speechschrijver van Kennedy een toespraak tot de natie. De Sovjet-Unie en Cuba moeten weten dat de Amerikanen op de hoogte zijn van de raketinstallaties – en ze niet zullen dulden.

‘Beste medeburgers,’ begint een ernstige Kennedy om 19.00 uur, voordat hij de rest van het land en de wereld vertelt over de kritieke situatie. De president heeft ook een waarschuwing voor Amerika’s aartsvijand:

‘Elke nucleaire aanval vanaf Cuba tegen een land op het westelijk halfrond wordt beschouwd als een Russische aanval op de VS en zal worden beantwoord met een frontale vergeldingsaanval op de Sovjet-Unie.’

De wereld bereidt zich voor op een kernoorlog.

Cubacrisis bereikt Moskou

Dinsdag 23 oktober 1962: Zeven tijdzones verderop, in Moskou, hebben Nikita Chroesjtsjov en zijn adviseurs Kennedy’s toespraak gehoord. Ze weten nu dat hun geheime bewapeningsmissie ontdekt is.

Het is 2.30 uur. Nikita Chroesjtsjov haat nachtelijke vergaderingen, maar hij kan er niet omheen: de Amerikanen hebben de raketten op Cuba ontdekt en eisen dat ze weggehaald worden. Maar ze hebben geen deadline gesteld – en over de blokkade maakt Chroesjtsjov zich geen zorgen.

Hij weet dat drie regimenten middellangeafstandsraketten met kernkoppen al in Cuba zijn. De Sovjetleider maakt zich echter wel zorgen over het vrachtschip Aleksandrovsk, dat met een lading kernkoppen op weg is over de Atlantische Oceaan.

Elke kernkop staat gelijk aan 70 Hiroshima-bommen, en de totale nucleaire lading van het schip is drie keer zo groot als alle bommen uit alle eerdere oorlogen bij elkaar. De lading mag niet in Amerikaanse handen vallen, dus geeft Chroesjtsjov de Aleksandrovsk en andere transportschepen opdracht om direct terug te varen naar Europa.

Chroesjtsjov wil geen kernoorlog. De raketten op Cuba zijn vooral bedoeld om de VS onder druk te zetten en ervoor te zorgen dat de pro-Russische eilandstaat communistisch blijft.

‘Het is hoog tijd dat de VS leren hoe het voelt om bedreigd te worden,’ vindt Chroesjtsjov.

De situatie is echter zo gespannen dat Chroesjtsjov na de toespraak van Kennedy het Sovjetleger in verhoogde staat van paraatheid brengt. En dat gebeurt ook in Washington, waar de Amerikaanse defensie opschaalt naar DEFCON 3 – twee stappen onder een nucleaire oorlog.

DEFCON 3 betekent dat alle kernbommenwerpers van de VS binnen 15 minuten kunnen opstijgen.

Castro is klaar voor oorlog

**Dinsdag 23 oktober 1962: Fidel Castro volgt de ontwikkelingen vanuit Havana. Hij is ervan overtuigd dat de Amerikanen zijn land binnen een paar dagen zullen binnenvallen.

In zijn toespraak richtte de Amerikaanse president zich tot het ‘onvrije volk van Cuba’ en noemde hij hun leiders ‘marionetten van een internationale samenzwering’.

Die woorden maakten de revolutionair woedend. Castro heeft de staat van paraatheid verhoogd en zijn reservisten opgeroepen: zo’n 300.000 Cubaanse soldaten staan klaar om het eiland te verdedigen tegen de Amerikaanse agressor.

‘Wij allemaal – mannen, vrouwen, kinderen en ouderen – staan samen in dit uur van gevaar,’ verklaart Castro, en zegt dat zijn volk bereid is om te sterven in de strijd tegen de Amerikanen.

‘De enige manier om ons onze soevereiniteit af te nemen, is door ons van de aardbodem weg te vagen.’

Washington krijgt slecht nieuws

Vrijdag 26 oktober 1962: Kennedy weet niet dat Chroesjtsjov zijn vrachtschepen heeft laten omkeren. De Amerikanen verwachten dat de Sovjetschepen de blokkade elk moment kunnen doorbreken, maar tot nog toe hebben ze slechts één olietanker tegengehouden.

Tijdens het ontbijt bestudeert Kennedy de laatste verkenningsfoto’s die CIA-analist Arthur Lundahl in het Oval Office heeft gehangen. Op deze nieuwe foto’s, genomen door laagvliegende vliegtuigen, is te zien dat Russische tanks klaarstaan om de Cubanen te helpen.

Beangstigender is echter dat ze ook laten zien dat de Russische raketinstallaties voorzien zijn van korteafstandsraketten die een Amerikaanse invasiemacht binnen enkele seconden kunnen uitschakelen. Als de situatie escaleert en een invasie onvermijdelijk wordt, staan de VS er slecht voor.

‘Dat is gemeen spul, dat ze daar hebben. Ze kunnen een invasiemacht de stuipen op het lijf jagen,’ vat CIA-directeur John McCone samen.

Dat de Sovjet-Unie goed gepositioneerd is op Cuba, blijkt wanneer Kennedy later die dag bericht krijgt uit Moskou.

Chroesjtsjov heeft het bericht 10 uur eerder al geschreven, maar alle communicatie tussen het Kremlin en het Witte Huis verloopt via een oude en onbetrouwbare telex. In het begin van de jaren 1960 hebben de VS en de Sovjet-Unie geen enkele mogelijkheid om direct met elkaar te communiceren. Berichten worden verzonden via verschillende tussenstations.

In zijn lange bericht beschrijft de Sovjetleider de Amerikaanse blokkade als ‘middeleeuwse piratenpraktijken’.

Bovendien zijn de Amerikanen te laat:

‘De wapens die nodig zijn om Cuba te verdedigen, zijn er al,’ schrijft Chroesjtsjov, en hij beschuldigt de VS ervan dat ze ‘dreigen met oorlog’.

Chroesjtsjov eist dat de VS hun vloot terugtrekken en beloven Cuba niet aan te vallen. Als de Amerikanen aanvallen, is Moskou gedwongen om te reageren:

‘Als er oorlog uitbreekt, kunnen we die niet meer stoppen.’

Castro wil Cubacrisis laten escaleren

Vrijdag 26 oktober 1962: Al dagen vliegen Amerikaanse spionagevliegtuigen boven Cuba. Castro’s geduld is op en hij wil de vliegtuigen tegenhouden.

Om 18.00 uur heeft Castro genoeg van alle Amerikaanse verkenningsvliegtuigen. Samen met zijn staf schrijft hij een brief aan de VN:

‘Cuba accepteert geen enkele schending van ons luchtruim door jachtvliegtuigen, omdat dit de veiligheid van Cuba in gevaar brengt en de opmaat kan zijn voor een aanval op Cubaans grondgebied. Daarom kan elk jachtvliegtuig dat het Cubaanse luchtruim binnendringt, worden neergeschoten.’

Later die avond bezoekt een woedende Castro de Russische commandopost in El Chico, waar hij overlegt met Issa Plijev.

‘Zet de radar aan. Jullie kunnen niet blind doorgaan,’ eist de Cubaanse leider, die korte metten wil maken met de Amerikaanse vliegtuigen: ‘Roei ze uit!’

Chroesjtsjov stelt nieuwe eisen

Zaterdag 27 oktober 1962: De Amerikanen willen de crisis op een diplomatieke manier via de VN oplossen. Volgens Chroesjtsjov bewijst dit dat de VS niet op het punt staan om Cuba aan te vallen. Hij biedt Kennedy een deal aan.

‘Ze vallen niet meteen aan,’ zegt Chroesjtsjov tegen de president, maar hij benadrukt dat dit natuurlijk ‘geen garantie’ is.

Chroesjtsjov scherpt zijn eisen verder aan. Niet alleen mogen de VS Cuba niet aanvallen, de Amerikanen hebben ook nog kernraketten in Turkije gestationeerd – op 5 minuten afstand van het zomerverblijf van de Sovjetleider in Sotsji, aan de Zwarte Zee. Die wil Chroesjtsjov weg hebben.

‘U maakt zich zorgen omdat Cuba slechts 150 kilometer van de Amerikaanse kust ligt. Maar Turkije grenst aan ons land. Vindt u dat u veiligheid kunt afdwingen en kunt eisen dat wij onze wapens verwijderen, terwijl u ons datzelfde recht ontzegt? Daarom stel ik het volgende voor: wij gaan akkoord met de verwijdering van de wapens op Cuba, die u als een bedreiging ziet, als u uw wapens uit Turkije weghaalt,’ schrijft Chroesjtsjov aan Washington.

Chroesjtsjovs bericht wordt om 17.00 uur lokale tijd – 10 uur in Washington – uitgezonden op Radio Moskou, zodat de onderhandelingen geen vertraging oplopen door de telex.

Na de uitzending ontvangt Chroesjtsjov een brief van Castro. De Cubaanse leider verwacht dat de Amerikanen ‘de komende 24 tot 72 uur’ zullen aanvallen.

Castro suggereert ook dat de Sovjet-Unie kernwapens moet inzetten tegen de VS, voordat ‘de imperialisten hun atoomwapens tegen de USSR gebruiken’.

Chroesjtsjov is geschokt door Castro’s voorstel en stelt dat zo’n aanval tot een thermonucleaire wereldoorlog zou leiden.

Om te voorkomen dat er per ongeluk oorlog uitbreekt, stuurt Chroesjtsjov een spoedbericht naar Plijev:

‘Het is ten strengste verboden om kernwapens te gebruiken zonder toestemming van Moskou’.

Toch zorgt een raketaanval er even later voor dat de Cubacrisis verder escaleert.

Amerikaans vliegtuig neergeschoten

Zaterdag 27 oktober 1962: Amerikaanse vliegtuigen blijven het Cubaanse luchtruim schenden – en dan gaat het plotseling mis.

In de ondergrondse commandopost in El Chico wordt ‘Target 33’ – een Amerikaans U2-verkenningsvliegtuig – gevolgd op de radar. Het toestel heeft nieuwe Russische raketten met tactische kernkoppen gefotografeerd en is nu op weg terug naar de Verenigde Staten.

Maar Plijev is die ochtend niet in de commandokamer. Als de generaal er niet is, hebben twee ondergeschikten de leiding.

‘We moeten voorkomen dat onze militaire geheimen in handen van het Pentagon vallen,’ zegt de ene.

Ze proberen Plijev te bellen, maar die neemt niet op.

‘Prima. Dan beslissen wij wel,’ zegt luitenant-generaal Stepan Gretsjko. Om 10.16 uur stuurt hij een gecodeerd bevel naar de Russische luchtafweer:

‘Vernietig Target 33.’

Cubacrisis bereikt hoogtepunt

Zaterdag 27 oktober 1962: De VS verhogen hun paraatheid naar DEFCON 2 en sturen 60 B-52’s de lucht in. Die kunnen de Sovjet-Unie op ieder moment aanvallen.

Kennedy en zijn adviseurs zijn de eisen van Chroesjtsjov aan het bespreken, wanneer minister van Defensie McNamara het bericht krijgt dat een U2-vliegtuig is neergeschoten.

De president, die geneigd was om Chroesjtsjov tegemoet te komen, is geschokt over deze Russische escalatie van het conflict.

‘Zij hebben het eerste schot gelost,’ schreeuwt de vice-minister van Defensie, Paul Nitze, die altijd al voorstander was van een harde lijn.

Verschillende generaals rondom de president eisen een directe tegenaanval op Cuba, maar Kennedy is nog steeds bang voor een atoomoorlog. De kernraketten in Turkije zijn toch ‘een hoop oude rommel’, benadrukt McNamara. Dus waarom zouden ze de levens van miljoenen mensen riskeren om een paar pensioengerechtigde raketten in Europa te behouden?

Kennedy probeert een diplomatieke oplossing te vinden en schrijft Chroesjtsjov.

‘Ik ben blij dat u snel een oplossing voor deze crisis wilt vinden. De eerste stap is echter dat u de werkzaamheden aan de raketinstallaties op Cuba staakt en de offensieve wapensystemen op Cuba ontmantelt,’ luidt het bericht.

In ruil daarvoor belooft Kennedy dat de VS ‘Cuba niet zullen binnenvallen’, de blokkade zullen opheffen en een overeenkomst zullen opstellen om de raketten in Turkije te verwijderen.

De president laat zijn broer, minister van Justitie Robert F. Kennedy, de brief afleveren bij de Russische ambassadeur in Washington. Robert moet de ambassadeur vertellen dat de tijd dringt en dat ‘verdere Amerikaanse stappen onvermijdelijk zijn’ als Chroesjtsjov het voorstel afwijst.

Chroesjtsjov belooft Cuba te verlaten

Zondag 28 oktober 1962: Langs de blokkade hebben Amerikaanse schepen de Russische onderzeeër B-59 naar de oppervlakte gedwongen. De commandant van de onderzeeër overwoog nucleaire torpedo’s op de vijand af te vuren. Gelukkig heeft hij dat niet gedaan.

Om het Kremlin te ontvluchten, heeft Chroesjtsjov de politieke top uitgenodigd op zijn datsja buiten Moskou, waar over het voorstel van Kennedy beslist moet worden.

Chroesjtsjovs besluit staat eigenlijk al vast, want de Amerikanen hebben zijn voorwaarden geaccepteerd. Nu moeten ze de wereldvrede waarborgen, voordat nieuwe, onvoorziene incidenten – zoals neergeschoten vliegtuigen of confrontaties bij de blokkade – de diplomatie onmogelijk maken.

‘Om de wereld te redden, moeten we ons terugtrekken,’ vertelt Chroesjtsjov aan zijn topambtenaren. En hij wijst erop dat de belofte van de VS om Cuba niet aan te vallen, gezien moet worden als een Russische overwinning.

In een officiële verklaring schrijft Chroesjtsjov dat de ‘Sovjetregering opdracht heeft gegeven om de wapens die u als een bedreiging ziet te ontmantelen,’ in ruil voor de Amerikaanse belofte om ‘Cuba niet aan of binnen te vallen’.

Daarna dicteert de Sovjetleider een brief aan Castro, waarin hij de woedende leider vraagt ‘zich niet te laten leiden door emoties,’ maar ‘geduld, zelfbeheersing en nog meer zelfbeheersing’ te tonen.

Volgens Chroesjtsjov zijn de Cubanen terecht verontwaardigd over de Amerikaanse blokkade en spionagevliegtuigen, maar mag het eiland blij zijn dat de invasie is afgewend.

De laatste brief op deze drukke dag schrijft Chroesjtsjov naar Plijev in El Chico.

‘Wij vinden het een overhaaste beslissing om een Amerikaans spionagevliegtuig neer te schieten op een moment dat een overeenkomst om een invasie van Cuba te voorkomen al vorm kreeg. We hebben besloten om de raketten te ontmantelen en verwijderen. Begin de werkzaamheden onmiddellijk.’

Wereld overleeft de Cubacrisis

Zondag 28 oktober 1962: Om te voorkomen dat de Amerikanen ongeduldig worden, heeft de Sovjetminister van Buitenlandse Zaken de Amerikaanse ambassadeur in Moskou laten weten dat Washington een belangrijk bericht kan verwachten.

De bomen rond het Witte Huis kleuren geel, rood en oranje op deze mooie, zonnige najaarsdag.

Om 9.00 uur staat Kennedy in zijn slaapkamer in het Witte Huis en maakt zich klaar om naar de kerk te gaan, als de telefoon gaat. Aan de andere kant van de lijn is zijn veiligheidsadviseur, die de garantie van Chroesjtsjov hardop voorleest. De Amerikaanse president haalt diep en opgelucht adem.

Als de Sovjet-Unie niet akkoord was gegaan, hadden de Amerikanen een luchtaanval ingezet – met niet te overziene gevolgen. Maar na 13 dagen vol slapeloze nachten waren de Cubacrisis en de dreigende kernoorlog eindelijk voorbij.

Kort nadat Kennedy ophing, kwam hij in de ambtswoning zijn secretaresse tegen.

‘Ik ben een totaal nieuw mens. Wist je dat we op dinsdag een luchtaanval hadden voorbereid? Godzijdank, het is voorbij.’

MEER OVER DE CUBACRISIS